पुनर्जन्म (Rebirth): स्थायी आत्मा बिनाको यात्रा

बौद्ध धर्मको एक केन्द्रीय सिद्धान्त हो– अनात्म (Anatta) वा निरात्मा (non-self)। यसको अर्थ हो, कुनै पनि स्थायी, अपरिवर्तनीय आत्मा वा ‘म’ छैन जुन एक जीवनबाट अर्को जीवनमा सर्छ। यो सुन्दा अचम्म लाग्न सक्छ, तर बुद्धले सिकाउनुभएको छ कि सबै कुरा क्षणिक र परिवर्तनशील छ, र यसमा कुनै स्थायी ‘आत्म’ को अस्तित्व छैन। अब प्रश्न उठ्छ, यदि आत्मा नै छैन भने, के कुराको पुनर्जन्म हुन्छ त?

बौद्ध मान्यताअनुसार, पुनर्जन्म हुने कुनै ‘वस्तु’ होइन, बरु यो चेतनाको एक अविछिन्न प्रवाह (stream of consciousness) हो, जसलाई हाम्रो कर्मले दिशा दिन्छ। यसलाई बुझ्नका लागि केही उदाहरणहरू हेरौं:

• मैनबत्तीको उदाहरण: जब एउटा बलिरहेको मैनबत्तीको ज्वालाबाट अर्को मैनबत्ती बालिन्छ, के दोस्रो मैनबत्तीको ज्वाला ठ्याक्कै पहिलो ज्वाला नै हो? होइन। तर पहिलो ज्वालाको ऊर्जा र तापले दोस्रोलाई जन्म दियो। त्यस्तै, एक जीवनको अन्त्यमा, चेतनाको प्रवाह वा कर्मिक ऊर्जा ले अर्को जीवनलाई जन्म दिन्छ। यो एउटाबाट अर्कोमा सीधा सरेको होइन, बरु पहिलोको कारणले दोस्रोको उत्पत्ति भएको हो।
• नदीको प्रवाह: नदी निरन्तर बगिरहन्छ। हरेक पल नयाँ पानी बगिरहेको हुन्छ, तर हामी यसलाई उही नदी भन्छौं। यसको पहिचान कायम रहन्छ, तर यसका अणुहरू निरन्तर परिवर्तन भइरहेका हुन्छन्। हाम्रो जीवन र पुनर्जन्मको शृङ्खला पनि यस्तै निरन्तरतामा चल्ने प्रक्रिया हो।

यसका मुख्य बुँदाहरू:

• कुनै स्थायी र अपरिवर्तनीय आत्मा (Atman) एक शरीरबाट अर्कोमा सर्दैन।
• पुनर्जन्म भनेको हाम्रो कर्म (असल वा खराब कार्य) द्वारा निर्देशित चेतनाको प्रवाह (stream of consciousness) को निरन्तरता हो।
• यो कारण र प्रभावको एक निरन्तर शृङ्खला हो। अघिल्लो जीवनका कर्म र मानसिक संस्कारहरूले नै नयाँ जीवनको प्रकृति र अवस्था निर्धारण गर्छन्।

पुनरावतार (Reincarnation) बाट बौद्ध पुनर्जन्म कसरी भिन्न छ?

‘पुनरावतार’ शब्द प्रायः यस्तो विश्वाससँग जोडिएको हुन्छ जहाँ एक अमर आत्मा वा स्थायी ‘म’ एक शरीरको मृत्युपछि अर्को शरीरमा सर्छ, जसरी मानिसले पुरानो लुगा फालेर नयाँ लगाउँछ। हिन्दू धर्ममा ‘आत्मा’ को अवधारणा यसको एक प्रमुख उदाहरण हो। तर बौद्ध धर्मले यो अवधारणालाई स्वीकार गर्दैन।

यहाँ मुख्य भिन्नताहरू छन्:

१. स्थायी ‘आत्मा’ को अवधारणा:

• पुनरावतार: यसले एक अपरिवर्तनीय, अविनाशी आत्मा (soul) मा विश्वास गर्छ जुन शरीर बदल्छ।
• पुनर्जन्म: यसले कुनै स्थायी आत्मालाई स्वीकार गर्दैन। बरु, चेतनाको प्रवाह, कर्मिक छापहरू र मानसिक झुकावहरू (mental tendencies) अर्को जीवनमा प्रवाहित हुन्छन्, तर यो कुनै वस्तुको स्थानान्तरण नभई, एक प्रक्रियाको निरन्तरता हो।

२. निरन्तरता बनाम स्थानान्तरण:

• पुनरावतार: यसमा एउटा निश्चित ‘वस्तु’ (आत्मा) एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा स्थानान्तरण (transmigration) हुन्छ।
• पुनर्जन्म: यसमा एउटा जीवनको अन्त्यले अर्को जीवनको उत्पत्ति (generation) को लागि कारण बन्छ। यो एक प्रक्रियाको निरन्तरता हो, कुनै वस्तुको यात्रा होइन।

मेरो व्यक्तिगत अनुभवमा, एकपटक मैले आफ्ना एक साथीलाई बौद्ध धर्मको बारेमा बताउँदै थिएँ। उनले सोधे, “तपाईंहरू पनि त आत्माको अस्तित्वमा विश्वास गर्नुहुन्छ नि, त्यसैले त पुनर्जन्म हुन्छ।” जब मैले अनात्म को सिद्धान्त र मैनबत्तीको उदाहरण दिएँ, तब उनले भने, “ओहो, यो त मैले सोचेभन्दा बिल्कुलै फरक रहेछ!” यसले देखाउँछ कि यो भिन्नता बुझ्न कति महत्त्वपूर्ण छ।

यो भिन्नता किन महत्त्वपूर्ण छ?

यो भिन्नता केवल सैद्धान्तिक वा शाब्दिक मात्र होइन, यसको गहिरो व्यावहारिक महत्व छ र यसले हाम्रो जीवनप्रतिको दृष्टिकोणमा ठूलो प्रभाव पार्छ।

• कर्मको महत्व: यदि कुनै स्थायी आत्मा छैन भने, हाम्रो हरेक कर्मले हाम्रो चेतनाको प्रवाहलाई आकार दिन्छ, जसले भविष्यको जीवनलाई प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ। यसले हामीलाई वर्तमान क्षणमा सचेत र जिम्मेवार भई असल कर्म गर्न प्रेरित गर्छ, किनकि हामी नै आफ्नो भविष्यका स्रष्टा हौं।
• बन्धनबाट मुक्ति: ‘म’ भन्ने स्थायी र ठोस अवधारणा नभएको बुझ्दा हामी आत्म-केन्द्रितता, अहंकार र बन्धनबाट मुक्त हुन सक्छौं। यसले दुःखको जड कारण हटाउन मद्दत गर्छ, किनकि धेरैजसो दुःख ‘म’ र ‘मेरो’ भन्ने भ्रमबाटै उत्पन्न हुन्छ।
• अनित्यताको बोध: सबै कुरा क्षणिक र परिवर्तनशील छ भन्ने बोधले हामीलाई जीवनको वास्तविकतालाई स्वीकार गर्न र अनावश्यक आसक्तिबाट मुक्त हुन सिकाउँछ।

निष्कर्ष

अन्ततः, बौद्ध धर्मले हामीलाई यो सिकाउँछ कि हामी एउटा स्थायी ‘वस्तु’ होइनौं, बरु निरन्तर परिवर्तनशील प्रक्रिया हौं। हाम्रो प्रत्येक विचार, शब्द र कार्यले यस जीवन-प्रवाहलाई आकार दिइरहेको हुन्छ। पुनर्जन्म कुनै स्थायी आत्माको अनन्त यात्रा होइन, बरु कर्मको ऊर्जा र चेतनाको निरन्तर प्रवाह हो जसले नयाँ जीवनलाई जन्म दिन्छ। यो गहिरो बुझाइले हामीलाई बढी जिम्मेवार, नैतिक र करुणावान जीवन जिउन प्रेरित गर्छ, ताकि हामी केवल आफ्नो मात्र होइन, समस्त प्राणीहरूको दुःख अन्त्य गर्ने मार्गमा अघि बढ्न सकौं।